“In Qofka soomaaliga ah lagu ilaasho seeraha danaha qaranka waa qorshe dowladeed oo  mudan in; dhinacyada laga istaago, laga ilaaho col kasta,dhacanna  looga teedo dhowr iyo qoomaalba ” .
Muunayn iyo bogaadin ka dib, waxa aan doonayaa inaan huwiyo duco iyo ammaan Mudane Dr.Maxamed Daahir Afrax  (AHN) oo ahaa  tiriig iyo oog iftiin badnaa, webi iyo durdur laga cabbi jirey,geed  harac leh oo laga harsan jirey  dhalcada iyo milicda jahliga.
Madaxweynaha  JFS   Mudane Dr. Xasan Sheekh Maxamuud oo ka qayb galay maanta oo ah 29/12/2022  munaasabaddan lagu  daahfurayey Dhimaha Cusub ee Xarunta Dhexe   Akadeemiye-Goboleedka AfSoomaaliga (AGA) ayaa yidhi. (Afkeennu haddii uu lumo waan salguureynaa, mana sii jiri doonno).Tani waxa ay tilmaan iyo hiil u tahay bedqabka danaha qaranka soomaaliyeed.
    Haa, waa bubaal in afku yahay baadi-soocda ummadi leedahay oo ay kaga badbaado in ay noqoto mid qaafil ah.Waa kan  Bare sare, Abwaan, Macallin Saciid Saalax Sugulle  oo bidhaaminaya ubucda iyo dhuuxa afka hooyo (Afku wuxuu astaan u yahay oo uu sidaa dhaqankii ummadda !).
 Milgo iyo karaamo waxa  ugu filan  Akademiye-Goboleedka AfSoomaaliga (AGA) inuu ardaageeda  fadhiyo Buuni Prof, Cabdalla Cumar Mansuur, oo ah xeeldheere culuumta afka Soomaaliga iyo luuqadaha Kushitigga.  Sidoo kalena ah (Canqariye bulsho, ababshe dhallaan) Kolna waaba (Abxdda Afka Soomaaliga).
  Sidaa owgeed  Jaalle, afku waa qalabka lagu fekero, marna waa  dhowraha: dhaqanka, hiddaha, sooyaalka iyo diinta Islaamka.  Ummad kasta  waxa ay leedahay baadi-sooc iyo summad u gaar ah; si kastaba ha noqotee, Soomaalidu waxa ay leedahay sooyaal ku dhidban: halgan, hoggaan, hiraal iyo sahan kuqotoma aragt icuddoon.
  Tuhun kuma jiro in quruxda iyo bilicda bulsho ama deegaaneed,  lagu keydiyo  afka. Af-Soomaaligu  waa af “luuqad” facweyn oo leh xeerar sugan, dalayn farshaxan, suugaan irmaan, murti mujarrab ah, maahmaah waayeel, tix iyotiraab.  Marka uu afku, ka badbaado dhalan-rogga  iyo dhimaalka, uuna  helo bedqab afeed  (Language security)  (الأمن اللغوي ) waxa badbaadaya kasmada iyo  kasiista qofka (Intellectual security) (الأمن الفكري ). Sidaas darteed, haddii la halo bedqab  afeed iyo mid fikirba, waxaa la helikaraa  bedqab  Qaran (National Security) (الأمن القومي).
  Qoraagii weynaa Aw-jaamac Cumar Ciise (AHN)  ayaa yidhi mar uu ka hadlayey  qiimaha iyo duxda uu afka soomaaligu leeyahay  (Af-soomaaligu  waa af ballaaran  erayadiisuna  badan yihiin , dhan loo eegoba  waa af hodan ah Hadal iyo Howraar , Maanso iyo  Maahmmaah, Gabay iyo Geeraar, Masafo iyo Madadaalo, Hees iyo  Heello,Sheeko iyo Sharaarixin , Qorriin  iyo Qun –u hadal ,  gees loo raacoba waa af  tanaad  ah ).
  Qiimaha iyo duxda afku u leeyahay bedqabka danaha qaranka  soomaaliyeed waa mid mudan in wax  uun laga tilmaamo,waxana ka mid ah  ricirradan soo socda.
  1. Afku waa summadda iyo astaanta ummaad lagu garto, lagu aqoonsado, lagu baadi-sooco iyo tilmaanta bulsho lagaga saaro bulsho kale.
  2. Ummad kasta, oo ku nool adduunka dushiisa waxa ay leedahay luuqad u gaar ah, taa soo muujisa horumarkeeda, wax-soo saarkeeda, aqoonteeda, ilbax-nimadeeda iyo  kaalinta ay kaga jirto halganka nolosha.
  3. Afkeennu waa midka muujinaya qiimaheenna nololeed iyo hoggaankeena maamul.Waana midka muujinaya   inta ay leeg tahay tabarteenna garasho iyo qotadeeda.Marna waa midka tilmaamaya cidda aad tahay iyo haybtaada ahaansho.
  4. Ujeedku waa inaan oggaanno meesha aan ka liiceyno, ka liidanno, u dhimaneyno, u dhutineyno iyo dabarka inna ku xidhan oo aan iska goyn kariweyn.
  5. Qof kasta oo soomaali ah waxa ka saaran afkiisa waajib lagu ladhay garasho, gudasho iyo tixgelin buuxda. Sidoo kale, afku ma qabyaa?  Mise Aqoonta  ayaa qabyo ah? Waa hubaal in garashadaa qofku tahay  qabyo u baahan dheehid iyo kobcin, taasuna ay sababeyso in maalinba maalinka ka dameeya lagu dhowaanayo  kadimada aqoonta iyo darka cilmiga.Waxa mudan inaan  dhexda u xidhano Afkeenna hooyo oo  aan ku samaynno:-  ” kobcin iyo xoojin mugleh  wax kasta oo idil xidhiidhna la leh Farta iyo Cilmi-afeedka ku gadaaman “.
   Afku waxa  uu dhowrahaa hiddaha  iyo xididka Ummadda Soomaaliyeed.Marna waa  hogor(weel) lagu  keydiyo  dhaqanka, sooyaalka, caadooyinka. Kolna  waa dallad weyn  oo lagu ururin karo,sinjiga, isirka, asuulka, dirka , walcanka,f irka {Dhalasho}, raad-raaca, degelbaarka, suugaanta, anshaxa, akhlaaqda, Aasaarta {raadadka} caadooyinka, abka-soo gaarka {ablooga-har} (التليد), agabka dhismaha iyo farsamo (الصناعة والعمران),  haybta, sumadda,sowraca, fanka ( الفن), muyuusigga , ciyaaraha farddafuulka , Sacabka , shaxda,tamaanka, legdinta, baratanka, dabaasha, shiishka (dhugtanka), guurka, garsoorka, xeer-dhaqameedka , Abuurka (dabeecadda) {deegaanka, dabaylaha ,roobka , cilmi-felegga(العلوم الفلكية), heshiisyada (الوثائق) ,farguriga  (المخطوطات).
Soomaalidu, waxa  ay leedaha hidda-dhaqameed muuqda  iyo hidda-dhaqameed aan muuqan, labadaasoo ku unkan foolaadnimo  iyo farshaxan qurux badan. Quruxda uu leeyahayna, waxa muujiya, ilaasha, xardha, kana fogeeya caanyeynta  waa Afka Soomaaliga.
  1. Hidda-dhaqameedka Muuqdaa. Ricirkani waa mid koobaya raadadka iyo dhismayaasha xiriirka la leh diintta( علم الأديان) iyo culuunta  sooyaalka (علم التاريخ) Inta badanna,oo ah mid  ablaga-soogaara sida : dhismayaasha, sancadda iyo farsamada , huga (rharka), masaajidda, xabaalaha (qabuuraha) taalooyinka, qalcadaha, madxaf-dhuleedka, heshiisyada (الوثائق)  fargurida (المخطوطات), shako-dhaqameedka (الفلكلور الشعبي)  filimada iyo riwaayadaha (المسرح والسينما)
  2. Hidda-dhaqameedka aan muuqan. Giraanta iyo ricirka laga dheegan karo hidda-dhaqameedkan aan la taaban karin waa tiir weyn oo ka mid ah badi-soocda aan leennahay. Afkuna waa keydiyaha, dhaxalsiiyaha faca soo koraya iyo jiilasha iman doona. Waxana ka mid ah: Sheeko xariirta laysugu weriyo afka , fanka gudbinta , xirfadaha (الحرف والمهارات) layskaga daydo , garsoor،  diinta , caadaadka (العادات), Aanayaasha (الطقوسات) oo ah -khayraysiga iyo sharaysiga – ama  Rooxaan-nafeedda, kuraysiga “Taraar”, baasaysiga la xiriira cimilada , bahalaha iyo dadkaba.Waxa kale , oo ka mid ah nabsiga, ducada(durraanta),  habaarka, yaradka, kaalada, amaanta la siiyo Boqorrada, Salaadiinta, Ugaasyadan iyo Malaakhyada.
Qormadan kooban,ee aan u hollayday inaan ka qoro  – Qiimaha afku ugu fadhiyo bedqabka  jiritaanka Ummadda Soomaaliyeed waxa aan ku soo afmeerayaa   maansada (AFKU ADIGA WEEYAAN) – Oo ah mid aan ku  sharraxayo milgaha, baaxadda, ubucda iyo kaalinta  uu afku ka qaadan karo (Ilaalinta Seeraha Danaha Qaranka).
Afku qiima weynaa
Afku muudnad wacanaa
Afku xeelad dheeraa
Afku barasho mudanaa.
Afku waa astaayniyo
Ummad iyo ahaanteed
Baadi-sooc iftiintiyo
Oog garasho weeyaan.
Marna waa aleeliyo
Adax kuu bidhaamiyo
Raadkii abaadiyo
Degelkii awoowiyo
Walcaantii ayeydiyo
Isirkii gaboobiyo
Aasaarti hore iyo
Asalraaca weeyaan.
Afku adiga weeyee
Adiguna afkaa tahay
Afku waa jiraalkaa
Abnaqaaga weeyoo
Soomaali waa adi.
Aayaduhu siday werin
Ololihii “Dedaalkiyo”
Ashtakada lagaa yidhi;
Inaad aabi badan tahay
Asaraar la deris tahay
Asmo iyo mariid tahay
Anafada ku naaxdoo
Aanada ku darartoo
Aarsigu hub kuu yahay
Marna Eebo sidatoo
Oohinta la jaal tahay
Amintey dhalaashee
Xaajadu adkaatee
Cakirmeen ayaamuhu
Malaa’iigtu “Oo een”
Eebbaha na uumaa
Itaal kaaga dhigayoo
Asmaadiisa kuu faray
Sirtu waa aqoontee
Afku waa abtiriskaa
Arrad yaanu kaa helin.
Yaan lagaa ilroonaan
Omos yaan lagaa helin
Ammuur aan wax geliniyo
Anbad yaadan noqoni
Qalwo aad astaysiyo
Ardaa aad yagleeshiyo
Aqoolkaaga mooyeee
Edeg kale ka dheerow.
Afku waa rajoobaa
Afsaar buu la daaqaa
Ishu waa ka dilantaa
Idif baa ka muuqdoo
Ilaash buu u baahdaa.
Marna waa agoonoo
Adooguu ka xaydiyo
Asuulkiisu tebayaa
Abyeyn buu ku reemaa!
Onkod iyo hillaac buu
Ubixiis ku bixiyaa.
Ufo iyo xareed buu
Man iftiima koriyaa.
Doog iyo ilwaad buu
Ubadkiisa daajaa.
Kolna wuxu ku ololaa
Aqoonyahan sargoyoo
Ubbadiisa qaatoo
Edegsima “Afguriyda”
Afnaqoo hal-tebiyoo
Arrad tira wuxu rabo
U banbaxa Ogaalkii
Unugyadiisa hoosiyo
Ubucdiisa faaqida
Idilkiina [Miriftira]
Afku yaanu kaa lumin
Kaa ajoobin “Maaxow”
Waa ilo qulqulayoo
Godlan oo irmaanoo
Lagu oon baxayoo
Arar loo cuddoonoo
Dhidban afxidhanoo
Linkaxeedu iilayn.
Asrigaynu joognona
Aalaadkan ugubka ah
Alabyadu lalaayaan
Ilbaxnimadu wadatee
Ashqaarka nagu ridey
Amakaagga nagu furay
Ugubkii addoonshee
Duqaydii afjebiyee
Ulumadii ka maageen
Eray-bixin ma waayine
Afku waa ogsoonyahay.
Qabyo waa aqoontee
Akhristow indhaha furo
Udubkiyo kabaalkiyo
Aloolkii dib ugu noqo.
Aqalkaan lahayniyo
Abxaddii dib ugu noqo.
Aagaantii dhaqankiyo
Ameelkii dib ugu noqo.
Qarbadkii anuugnaa
Asalkii dib ugu noqo.
Unuunkiyo maqaarkiyo
Ableydii dib ugu noqo.
Oontiyo xalaashiyo
Anfacii dib ugu noqo.
Gelbis ilo-xidhkiisiyo
Arooskii dib ugu noqo.
Miscidhiidh adaygliyo
Ooddii dib ugu noqo.
Hayin Ubadka qaadiyo
Awrkii dib ugu noqo.

W/Q. Maxamuud Cali Aadan “Hoorri”

Muqdisho – Soomaaliya.

Tar: 29/Dec/2022

Email: Abwanhoorri@gmail.com